Een ingekorte versie van dit artikel staat in de Volkskrant van 28 januari 1995 op de Forum-pagina. De volledige versie is opgenomen in het tijdschrift Emnet nr. 4/95.
Tien jaar na nu. U leest niet langer de Volkskrant, want die bestaat niet meer. Uw intelligente Netassistent stelt elke ochtend een persoonlijke en een zakelijke beeldkrant voor u samen. Het is een mengsel van tekst uit voorheen de African Times, de New York Times, het Financiële Dagblad, gelardeerd met videostukjes uit voorheen het Journaal, buurtinformatie van het Wijkcentrum en de ledenberichten van Greenpeace en de Rotaryclub. Ook de uitnodiging van de tennisvereniging voor de kwartaal-wedstrijd en de gesproken beeldboodschappen van vrienden ontbreken niet. In een grafiekje in het hoek van het beeldscherm ziet u de stijging van de aandelenkoers. De Netassistent meldt u: "De afspraak van half 10 met Karin is door haar Netassistent verzet naar 10 uur. Neem de financiële stukken mee en vergeet niet een bloemetje te kopen onderweg." Het is allemaal zichtbaar en hoorbaar op een draagbaar beeldscherm dat net zo gemakkelijk leest en luistert als een boek, ook in bed en ook op de keukentafel. De Netassistent, filter voor de buitenwereld en persoonlijke secretaris ineen, is ongeveer even moeilijk in het gebruik als voorheen de TV. Die moest ook aan en uit.
Slechte SF? Slaapverwekkende high-tec? Nee. De Netassistent, inclusief de sociale infrastructuur die dat veronderstelt, bestaat al in diverse natuurkundige toplaboratoria en in enkele experimentele universitaire proeftuinen. Toen in 1881 de eerste 49 telefoonabonnees waren aangesloten in Nederland, wie kon toen bevroeden dat telefonische communicatie binnen een eeuw een onmisbaar deel van het dagelijkse leven en werk zou zijn, een eerste levensbehoefte? Wie dat destijds opperde, werd met hoongelach ontvangen. In het digitale tijdperk is de introductieperiode van vernieuwingen drastisch verkort. Onze inschatting is dat de digitale vorm van massacommunicatie er niet een eeuw over zal doen om gemeengoed te worden, maar een decennium.
Een goede toekomstvisie zegt meer over het heden dan over de toekomst. Ze zegt iets over de immer actuele vraag wat we nu nastrevenswaard achten en wat niet. Een goede digitale toekomstvisie onderscheidt zich van SF als ze iets zegt over de politieke en maatschappelijke keuzen waar we nu, anno 1995, voor staan. Daarom staat dit stuk in de krant en niet in A Space Odessey.
Tien jaar na nu. Het grootste deel van de wereld is aangesloten op de Digitale Snelweg, kortweg: het Net. Bereikbaarheid is universeel: op het strand, tijdens de vakantie, midden in de lucht. De discussie van voor de eeuwwisseling over kabels was lachwekkend snel gedateerd. Vanaf het moment dat een kritische grens van digitale aansluitingen was gepasseerd, opende zich een gigantische markt die zorgde voor daling van de kosten van aansluiting en van de software voor Netassistenten tot die van andere eerste levensbehoeften. De miljardeninvesteringen van vooruitziende telecombedrijven uit het begin van de jaren negentig betaalden zich dubbel en dwars terug, alhoewel er ook een aantal faillissementen te betreuren was. Een bij uitzondering vooruitziende overheid zorgde er na enig aarzelen voor dat het digitale vliegwiel ook voor burgers ging draaien door een eenmalige forse investering in digitaal onderwijs en digitale stadsvorming.
Er is een tamelijk stabiele groep ontstaan van niet-aangesloten van ongeveer 10%. Deze kabellozen zijn te vergelijken met degenen die anno 1995 geen telefoon en geen TV hadden. Het zijn de nieuwe dandy's, punkers en ravers, die weigeren aangesloten te worden op wat zij beschouwen als mainstream-junk en verkiezen te leven in hun eigen afgesloten subcultuur. Voor deze minderheid is onbereikbaarheid het hoogste levensgoed. De discussie over informatierijken en informatie-armen is verstomd. De kwestie is niet langer van niet geïnformeerd kunnen worden maar niet geïnformeerd willen worden. De wereld is opeens zoveel groter geworden dat niet iedereen de geestelijke souplesse kon opbrengen om hem op menselijke maat te houden. Snelheid is essentieel geworden in de Netsamenleving. Wie een dag achterloopt, ligt zakelijk gesproken achter. Wie niet op de hoogte is van de allerlaatste ontwikkelingen, telt niet meer mee. Wie die snelheid niet bij kan benen, is uit. Oud is uit. Schipbreukelingen in de digitale zee.
De democratie is onherstelbaar veranderd. De Netsamenleving is immers principieel open van aard en slechts zeer beperkt beheersbaar en controleerbaar. De controlemogelijkheden van organisaties en overheden zijn drastisch teruggelopen, die van individuen even hard gestegen. Burgers hebben meer zeggenschap over hun eigen leven gekregen. De staatsmacht is afgekalfd, de invloed van de politiek gedaald. Tegelijkertijd en daarom zijn politiek en overheid binnen ieders handbereik gekomen en toegetreden tot het domein van het amusement. Het sacrale is er vanaf. Politiek is onmerkbaar overgelopen in belangenbehartiging in steeds wisselende configuraties van opponenten en voorstanders. De Netassistent doorzoekt de publieke interesseprofielen van andere burgers op het Net en vindt zo gelijkgestemden om te hobbyen over het houden van tarantula's en te lobbyen voor verlaging van de milieubelasting en hernieuwde invoering van een relatietoeslag. Door het internationale karakter van het Net wordt de kracht van belangen groepen groter. Lauwe meerderheden zijn overgegaan in gepassioneerde minderheden.
De burger geeft haar maandelijkse digitale stem aan de diverse Wetsvoorstellen die de revue passeren. De Tweede Kamer is teruggebracht tot redactielokaal. Uw Netassistent weet waar u wel en waar u niet over wilt stemmen. Uit onderzoek blijkt dat grofweg 10% van de bevolking meestemt over alle onderwerpen; gemiddeld 40% houdt het bij zo'n zes tot 7 prangende onderwerpen per jaar. Overtuiging geschiedt in toenemende mate op basis van aantallen. De democratie is RTL4 gevolgd: alleen de kijkcijfers doen er nog toe.
Het begrip vrijheid van meningsuiting heeft een totaal andere klank gekregen. De burger heeft minder geld, minder kennis en minder middelen nodig om zijn te mening te uiten. Veel burgers scheppen er plezier in een bescheiden mini-uitgever te zijn en soms TV-studio, zonder dat daar een zendmachtiging voor nodig was. Sommigen zijn groot geworden door het Net-verkeer dat ze aantrokken met hun pregnante feitenkennis, hun mening, hun communicatiediensten.
De rechtszekerheid en arbeidsbescherming in zowel West als Oost heeft in de beginfase van de wording van het Net volstrekt het onderspit gedolven. De vakbonden, grootste tegenstanders van het Net, waren te star om de bakens tijdig te verzetten en de werkgevers waren wel erg gretig in het grijpen van de kansen. Onder druk van basisbewegingen van telewerkers ontstonden Net-CAO's. De steeds vaker gestelde eis van 24 uur bereikbaarheid werd illegaal.
Er is een heftige schermutseling ontstaan tussen twee kampen, die van de traceerbaarheid en die van de anonimiteit. Beide zijn toegenomen. Alles wat door een kabel kán, kan thuis - op elke willekeurige lokatie - worden afgetapt van het Net. Winkelbestellingen. Video, krant, boeken. Geld. TV. Wetten, subsidie-aanvragen, paspoort, de aanvraag van huursubsidie, de toekenning ervan, horeca-diploma en het paspoort en de woonvergunning. De Netassistent verzorgt de communicatie met alle informatiebronnen op het Net, onderhoudt de contacten met talloze organisaties, variërend van de ANWB tot de Sociale Dienst, doet de boodschappen en leert al doend. De Netassistent selecteert bij het winkelen niet alleen op prijs maar op elk door de bezitter ingebracht kenmerk, of dat nu milieuvriendelijkheid is of land van produktie. Hij bouwt een volledig profiel op van uw winkelgedrag, politieke voorkeuren, seksuele en sociale wensen. Welk soort TV-programma's u graag ziet en op welk moment, welke meningen u graag leest en hoort, wat uw favoriete bestellingen bij de melkboer zijn. Hij houdt uw voor- en afkeuren bij, past zich aan uw veranderende wensen aan en geeft bovendien nieuwe suggesties. Als u een bloederige film hebt bekeken en halverwege walgend gestopt bent, zal de Netassistent volgende keer films met veel bloed erin overslaan. Direct mail met het nieuwste partijprogramma van het CDA filtert uw Netassistent eruit en komt niet onder uw ogen. Direct mail van de VVD over het laatste standpunt inzake Reinigingsrechten is van harte welkom.
Het gevecht gaat nu om de traceerbare digitale voetsporen die de burger elke seconde van zijn digitale leven nalaat. Er zijn zeer grote economische belangen gemoeid met de vraag aan wie die digitale voetsporen toebehoren: aan degenen die ze veroorzaken of aan degenen die ze weten te traceren? De meeste banken, gesteund door een - zij het geringe - meerderheid in het bedrijfsleven mikken op het laatste, dat een duizelingwekkende goudmijn van direct-marketing belooft. De eerste dataterroristen zijn reeds gesignaleerd met databommen die in de chiphart van "foute" banken afgaan.
Het begrip multinational heeft alle betekenis verloren, want ieder bedrijf, iedere burger, waar ook ter wereld, kan via het Net vanuit de thuisbasis werken op de meertalige internationale markt. De digitale telewerker specialiseert zich op een aantal gebieden en biedt haar diensten los van geografie aan. De rol van "plaats" in het economisch verkeer is van ondergeschikt belang geworden. Loondienst is een uitstervend fenomeen. Het dominante arbeidspatroon is Net-werken in zelf gekozen maatschappen voor in de loop der tijd meestal wisselende opdrachtgevers. Het transport van mensen is drastisch afgenomen ten gunste van het virtueel reizen vanuit het eigen huis. De verkoop van auto's is afgenomen, files zijn teruggedrongen en de hollende achteruitgang van het milieu is erdoor vertraagd. De reeds in de jaren zeventig ingezette trend naar automatisering en robotisering van de fysieke produktie, van landbouw tot chemie, heeft onder invloed van het Net een grote groei doorgemaakt. Het heeft een forse uitstoot van uitvoerende arbeid tot gevolg gehad, en een omscholing naar kennisproducenten noodzakelijk gemaakt. Boer en winkelier zijn van uitvoerders procesmanagers geworden. De sector persoonlijke en fysieke dienstverlening heeft zich uitgebreid, van schoenenpoetsen en sport en toerisme en betaalde seks.
De consument winkelt niet langer bij de melkboer of supermarkt met een beperkt standaard-assortiment, maar kiest uit een onbeperkt aantal artikelen die worden aangeboden op winkels op het Net. In zo'n winkel etaleert zowel de koffieboer uit Guatemala met zijn eenmansprodukt zich als Douwe Egberts, zowel de buurman met een techneuteninslag als (nog steeds, ja) Philips. Tussenhandel is voor een deel weggevaagd. De CD van de Afrikaanse cultband die voordien niet in aanmerking kwam voor persing omdat de gebroeders Warner er geen brood in zagen, is nu probleemloos van het Net af te tappen.
De grote migratiestromen naar het Westen uit economische overwegingen zijn grotendeels tot stand gekomen. Het Net oefent globaal een sterke nivellerende werking uit. Het is ook in arme landen mogelijk geworden al tele-Netwerkend een redelijke boterham te verdienen. Pakistaanse programmeurs en Oegandese broodschrijvers krijgen een vloed van opdrachten uit het rijkere deel van de wereld, omdat ze nog goedkoop zijn en toch goede waar leveren. De bronnen uit het Net staan immers ook aan hen ter beschikking. Het levert een historisch gezien snelle stijging op van de koopkracht in arme landen. Ontwikkelingshulp is nagenoeg verdwenen en vervangen door Net-handel op basis van wederzijds belang. Voor het eerst in de geschiedenis is de arme wereld niet langer afhankelijk van toevallige natuurlijke hulpbronnen, maar kan ze - net als de rijke wereld al veel langer deed - haar menselijk potentieel inzetten. Het hoogkwalitatieve onderwijs dat daarvoor nodig is, wordt geleverd en geconsumeerd via het Net. Deze gigantische markt voor onderwijs in de arme wereld wordt gretig bediend door Westerse softwarehuizen annex onderwijsaanbieders.
Het Net vormt een regelrechte bedreiging voor iedere gesloten cultuur die floreert bij de beperking en de controle over haar burgers. Saoedi-Arabië had dat al vroeg in de gaten en verbood haar burgers het bezit van een satellietschotel, teneinde de import van onislamitische ideeën tegen te gaan. Het heeft even geduurd, maar uiteindelijk moest het verbod worden opgeheven. Het had economisch een desastreuze uitwerking en ontduiking van het verbod bleek niet controleerbaar.
Cultuur en subcultuur hebben zich losgeweekt uit hun oude geografische worteling. Wie elk gewenst moment vanuit elke uithoek kan reizen naar exotische oorden doet nu eenmaal vreemde ideeën op. De vloed van informatie en ideeën op het Net biedt burgers de mogelijkheid zich te onttrekken de sociale controle en leefbeperkingen van hun fysieke leefomgeving. Weten dat iets anders kan is het begin van de verandering zelf.
Seks is leuker en speelser geworden. Het Net noodt uit tot het uitproberen en wisselen van diverse identiteiten. De meerkeuzesamenleving in optima forma. Het opgeklopte onderscheid tussen homo en hetero, tussen mannen en vrouwen is vervaagd. De overvloedige en niet af te snijden beschikbaarheid van heel divers seksueel beeldmateriaal heeft haar verleidelijke uitwerking gehad.
Ook haat en geweld gedijen overigens goed op het Net. Neo-nazi's en religieus fundamentalisme nemen reusachtige domeinen in beslag. Diverse sektes hebben de kans geroken om het Net te gebruiken voor hun direct-marketing met verleidelijke aanbiedingen in spiritualiteit.
De grote religies zijn aanbeland in een diepe crisis. Het ideeëngoed dat zij van oudsher aanboden was principieel gesloten van aard en bestond bij de gratie van de onwetendheid. Zij gingen uit van een verregaande inperking van de seksualiteit en beperking van de relationele mogelijkheden. Dat werkte heel aardig in een tijd van gesloten informatiesystemen; zo ongeveer sinds het ontstaan van de mensheid, maar hield geen stand op het Net.
De samenleving die de Net-toekomst overleeft, is de samenleving die overweg kan met alle denkbare ideeën en communicatievormen. Ze niet bij voorbaat afstoot, maar ze in eerste instantie verwelkomt, die debatteert, tegengas geeft, tegeninzichten biedt, omarmt en afstoot. Het is de samenleving die voldoende kracht, zekerheid en waardigheid aan zichzelf ontleent om het op te nemen tegen dat bombardement van het andere, het nieuwe, het ongedachte. Wie zich onder het bombardement van normen en waarden teweer stelt door de schuilkelders in te gaan en de ramen dicht te doen, overleeft het niet.
Edwin Martin en Marcel Bullinga
Op dit artikel zijn een paar reacties verschenen: